Malu Kirschbaum Psyche 16 jan 2021, 06:00

Leestijd: 4 minuten

Waarom complottheorieën populairder zijn dan ooit

We kennen allemaal wel één iemand die gelooft dat de coronacrisis een vooropgezet plan is. Of die denkt dat 5G de eigenlijke oorzaak van de pandemie is. Misschien heb je zelf wel dat vermoeden. Zo zijn er ook nog steeds genoeg mensen die denken dat de aarde plat is, dat de maanlanding in een tv-studio is opgenomen en dat de aanslagen van 9/11 een opdracht van de Amerikaanse overheid was.

Op Facebook zie je soms de meest achterhaalde stellingen voorbij komen. Maar complottheorieën zijn van alle tijden. Alleen lijken ze nu populairder dan ooit tevoren. Hoe komt dat?

Wat is een complottheorie?

Een complottheorie is een vermoeden dat een groep kwaadwillende mensen in het geheim immorele of zelfs criminele doelen nastreeft. Een complottheorie hoeft niet per definitie waar of onwaar te zijn. Een complottheorie is alleen onbewezen. En soms kan een vermoeden van corruptie volkomen terecht zijn. Denk maar aan het Watergate schandaal.

Stel dat jij in 1973 het vermoeden had gehad dat president Nixon persoonlijk betrokken was geweest bij het afluisteren van de democraten. Op dat moment was je volgens wetenschappelijke definities een complotdenker geweest.

Lees ook: Hoe een mansplaining-meme me aan het denken zette (ben ik wel feministisch genoeg?)

Maar dat betekent niet dat je ongelijk had gehad. Want later, in 1974 is die theorie door journalisten bewezen. Op dat moment is het dus geen complottheorie meer, maar een bewezen voorbeeld van een complot.

Betrouwbare of onbetrouwbare bronnen

Dat betekent nou ook weer niet dat ieder mogelijk vermoeden van corruptie vergelijkbaar is met iedere vergezochte complottheorie. Zoals bijvoorbeeld de Flat Earth Theory, die beweert dat de aarde eigenlijk zo plat is als een pannenkoek en dat we daarover al eeuwen worden voorlogen door de wetenschap.

Ook interessant: Waarom ‘wetenschappelijk onderzoek’ niet altijd even betrouwbaar is

Een belangrijk verschil zit hem in de manier waarop bewijs wordt verzameld. Ga je te werk als een echte detective, die zich baseert op betrouwbare bronnen om te bepalen of een theorie waar of onwaar is? Of baseer jij je op een denker uit de krochten van het internet, die beweert dat iedere foto van een ronde aarde door de NASA gephotoshopt is.

Wantrouwen van andere groepen

Het lijkt misschien alsof er sinds de komst van het internet meer complottheorieën zijn dan ooit tevoren. Maar in feite zijn complottheorieën echt van alle tijden. In de Romeinse tijd dachten al veel burgers dat handlangers van Keizer Nero de grote brand van Rome hadden aangestoken.

Ook in de Middeleeuwen waren er veel complottheorieën. Zo dachten er veel mensen toen dat epidemieën, zoals de pest, werden veroorzaakt doordat Joden de watervoorziening vergiftigden.

Ook interessant: Waarom angsten niet altijd te relativeren zijn (en hoe je er dan toch mee omgaat)

Eigenlijk is het heel logisch dat complotdenken van alle tijden is, want het heeft namelijk een evolutionaire functie. Vroeger, toen we nog als jagers en verzamelaars leefden, was de kans namelijk betrekkelijk groot om door andere groepen te worden vermoord. Daardoor hebben we een soort natuurlijke neiging om andere groepen te wantrouwen.

View this post on Instagram

A post shared by Bedrock (@bedrockmagazine)

Reactie op angst

Als mensen bang zijn proberen ze vooral zichzelf en hun naasten te beschermen en ze gaan daarbij uit van het ergste. Geloven in complottheorieën is dus vooral een reactie op angst. Hierbij geven mensen gauw de schuld aan andere groepen, die hun kwaad kunnen doen.

Lees ook: Bijzonder: dit zijn de mooie dingen die gebeuren tijdens het coronavirus

Nu is het moeilijk je te wapenen tegen toeval of tegen zoiets onzichtbaars als een virus. Maar je kunt je wél wapenen tegen een concrete vijandige groep. We richten ons dan op groepen die we toch al niet vertrouwden. En wie die groepen zijn, dat kan per persoon verschillen.

Vaak zijn dit machtige groepen, zoals politici, wetenschappers, bankiers en de media. Maar het kunnen ook groepen zijn in de samenleving die te maken hebben met stigmatisering, denk maar aan etnische minderheden.

Wat voor mensen geloven in complottheorieën?

Je hebt niet zoiets als dé complotdenker. Eigenlijk zijn we er allemaal in meer of mindere mate gevoelig voor. Stel je bijvoorbeeld eens voor dat jij op het werk aan het roddelen bent over hoe jouw bazen hun zakken aan het vullen zijn ten koste van hun personeel. Op dat moment ben jij eigenlijk ook een complotdenker.

Ook interessant: Welke gevolgen heeft het 5G netwerk op onze gezondheid?

Er zijn wel bepaalde eigenschappen die de kans groter maken dat mensen in complottheorieën geloven. Bijvoorbeeld als mensen relatief goedgelovig zijn, wat lager opgeleid zijn, in paranormale verschijnselen geloven of als ze politiek extreem recht of links zijn.

Als mensen goed zijn in analytisch denken, is de kans juist kleiner dat ze in complottheorieën geloven. 

Tijden van crisis

Complottheorieën zijn dus echt van alle tijden en komen in veel verschillende vormen. Sommige van die theorieën lijken enorm goed doordacht en beroepen zich vaak op een eigen onderzoek. Maar in feite zijn ze gebaseerd op emoties, en dan met name angst.

Complottheorieën zullen dus altijd te verwachten zijn in tijden van crisis.

Meer Bedrock vibes?

• Ochtendangsten? Deze 5 manieren om ze te tackelen zijn bewezen effectief
• Hoe je dealt met onduidelijkheid en onzekerheid tijdens (en na) corona
• Hoe blijf je positief ondanks de opwarming van de aarde? Zo voorkom je klimaatangst