Malu Kirschbaum Psyche Vandaag, 13:47

Leestijd: 6 minuten

Wie ben je eigenlijk nog zonder je telefoon?

Online schetsen we een versie van onszelf die vaak mooier, slimmer en succesvoller lijkt dan de werkelijkheid. Maar wat blijft er van ons over als we die telefoon even wegleggen? Wie ben je dan, wat is je identiteit zonder die digitale spiegel?

We duiken in de wereld van identiteit en onderzoeken wie er bepaalt hoe wij onszelf zien.

Digitale spiegels

Spiegels hebben we altijd gehad. Maar waar je vroeger alleen in de badkamerspiegel keek om te checken of je haar een beetje zat, kijken we nu continu in digitale spiegels: selfies, stories, TikTok-video’s. Alles wat we plaatsen is een reflectie. Of beter gezegd: een zorgvuldig uitgekozen versie van onszelf.

Hoogleraar psychologie Liesbeth Woertman, die jarenlang onderzoek deed naar het uiterlijk en de ontwikkeling van identiteit, stelt een pijnlijke maar rake vraag: “Wie kijkt er allemaal mee als wij in de spiegel kijken? En misschien nog belangrijker: wie bepaalt eigenlijk hoe wij onszelf zien?”

Want één ding is duidelijk: we bouwen onze identiteit niet meer alleen in gesprek met de mensen die we dagelijks ontmoeten, maar net zo goed via algoritmes, filters en het aantal likes onder onze laatste post.

Uniek willen zijn (net als iedereen)

Niemand wil een grijze muis zijn. We willen allemaal uniek zijn, bijzonder, iemand die ertoe doet. Tegelijkertijd willen we er ook bij horen, niet buiten de groep vallen. Dat is geen paradox van nu, maar van alle tijden. Alleen: social media heeft die paradox een stuk scherper gemaakt.

Op Instagram lijkt iedereen altijd mooi, slim, succesvol en gelukkig. Wie niet mee kan komen in dat spel, voelt zich al snel een sukkel. Het idee dat identiteit maakbaar is, dat je jezelf met discipline, de juiste outfits of desnoods cosmetische ingrepen kunt vormen tot de beste versie van jezelf, legt een enorme druk op jongeren.

Schrijfster Connie Palmen vatte het ooit treffend samen: 

“Tegenwoordig is maakbaarheid de grondslag voor identiteit en daarmee onze verantwoordelijkheid en schuld“. 

Dit helpt je misschien om te realiseren dat identiteit altijd een identiteit-in-relatie-met-een-ander-is. En dat we via die spiegel van de ander een idee over onszelf krijgen. Dus er is geen identiteit zonder een relatie met anderen. Onze relaties definiëren wie we zijn.

Leven in twee werelden

Gen Z’ers zijn de eerste generatie die volledig opgroeide met een smartphone in de hand. Toen in 2010 de camera aan telefoons werd toegevoegd, was het hek van de dam. Jongeren gingen zich massaal fotograferen en postten die beelden op social media.

Het gevolg? Een verstoord zelfbeeld en een digitale persoonlijkheid die soms meer aandacht krijgt dan het echte leven. En dat wringt. Want online kunnen mensen je met één klik ontvrienden, overslaan of cancellen. Offline is het allemaal een stuk trager, menselijker en vergevingsgezinder.

Die tweedeling tussen online en offline maakt het moeilijker om te weten wie je nu écht bent. Je moet balanceren tussen twee werkelijkheden, terwijl die elkaar steeds minder raken.

Het lichaam als object

Wat ook meespeelt, is dat nog eerder de focus zó sterk lag op hoe we eruitzien. Door social media en de macht van de cosmetische industrie is ons lichaam steeds meer een object geworden dat beoordeeld, verbeterd en vergeleken wordt.

Deze zelfobjectivering (jezelf bekijken alsof je een product bent dat voldoet of niet voldoet) neemt al jaren toe, vooral onder jongeren. En onderzoek heeft aangetoond aan dat intensief gebruik van social media het risico daarop vergroot. Niet zo gek, als je dagelijks honderden perfect gefilterde lichamen ziet.

Leven in een beeldcultuur vergroot de kans dat je je identificeert met wat je niet bent. Liesbeth: “En precies daar zit de grootste pijn. Hoe ingewikkeld moet het leven, de verbeelding, de ontstane beeldcultuur nu zijn voor jongeren, die de onmogelijke levensvraag ‘wie ben ik?’ moeten beantwoorden in de wereld van miljoenen beelden?”

Een wankele identiteit

Onze identiteit is altijd in beweging. Niemand is ooit ‘af’. Toch ervaren veel mensen vandaag de dag hun identiteit als wankel. Liesbeth ziet daar drie grote oorzaken voor:

• We leven te veel in ons hoofd, en te weinig in ons lichaam. We denken en analyseren, maar vergeten te voelen en ervaren.
• We zijn doorgeslagen in autonomie. Het idee dat je je eigen leven volledig in de hand hebt, maakt ons kwetsbaar. Want wat als het niet lukt?
• We missen verbinding. Met anderen, maar ook met tijd en plaats. Als je alleen digitale vrienden hebt, voelt ‘samen’ vaak leeg.

Het resultaat? Een identiteit die fragieler is dan ooit.

Identiteit als verhaal

Dus, wat vormt nu eigenlijk de basis van wie we zijn? Liesbeth stelt dat identiteit niet iets is wat je in je eentje kunt bouwen. Het ontstaat altijd in relatie tot anderen, maar ook tot de wereld om je heen.

We vertellen onszelf voortdurend een verhaal: over wie we zijn, waar we vandaan komen en waar we heen gaan. En dat verhaal verandert. De vragen ‘wie ben ik?’ en ‘wat wil ik met mijn leven?’ spelen continue weer opnieuw in het leven van een volwassenen. Zeker na een heftige gebeurtenis, bijvoorbeeld een het overlijden van iemand, een ontslag, een scheiding of een ziekte.

Identiteit is dus niet iets statisch, maar vloeibaar. Je bent iemand in wording. En dat is misschien wel de geruststellende gedachte: je hoeft het niet allemaal nu te weten.

De kracht van het nu

Terug naar de vraag: wie ben je eigenlijk zonder je telefoon? Misschien is het antwoord simpeler dan we denken.

Onze vaste grond is niet het aantal volgers of de perfecte profielfoto. Het is het leven zelf, het hier en nu, de plek waar je ademhaalt. Eckhart Tolle roept het al jaren, maar ook identiteit ontstaat hier. In het contact met de mensen naast je en in de verhalen die je deelt.

Dat betekent niet dat we massaal offline moeten gaan. Social media kan prachtig verbinden, inspireren, verrijken. Maar het vraagt wel om bewustzijn. Om niet te verdwalen in de digitale spiegels, maar af en toe je telefoon neer te leggen en je af te vragen: wie ben ik nu, hier, zonder dat scherm?

Misschien is dat wel de echte zoektocht

Identiteit is nooit af. Het beweegt tussen afhankelijk en onafhankelijk zijn, tussen aanpassen en jezelf durven laten zien. Het is een reis, met hobbels en zijwegen, soms in verwarring en soms in helderheid.

Dus wie ben je zonder je telefoon? Misschien een beetje minder zichtbaar. Misschien wat kwetsbaarder. Maar ook: meer aanwezig. Meer verbonden met jezelf, en met de mensen die recht voor je staan. En misschien is dát wel de enige spiegel die echt telt.

Lees hier hoe je mindful kunt omgaan met social media, wat het bewerken van een selfie met je zelfbeeld kan doen, en wat TikTok voor effecten heeft op de mentale gezondheid van jongeren.

Hoe zorg je ervoor dat social media je mentale gezondheid niet aantast?